Παρεμβατικές δράσεις στο δημόσιο χώρο*
Κατερίνα Γκουτζιούλη
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 η performance αρχίζει να αναγνωρίζεται από τον ευρύτερο χώρο της τέχνης και να παίρνει τη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Ιστορικά, η performance αποτελεί μια σχετικά σύγχρονη μορφή τέχνης που δεν εντάσσεται στα κινήματα της τέχνης, αφού το περιεχόμενο της εναλλάσσεται και διαφοροποιείται ως αυτόνομη ιδέα, ανεξάρτητα αν αναδείχθηκε περισσότερο ή λιγότερο από τους ντανταϊστές, τους καταστασιακούς ή την ομάδα των Fluxus. Η performance, ιδιαίτερα στην Ευρώπη και τη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του ’70, επηρεασμένη από την εξέγερση της νεολαίας του Μάη του 1968 στη Γαλλία καθώς και από την οικονομική ύφεση στις Ηνωμένες Πολιτείες, γίνεται ένα μέσο αντιδραστικό που εναντιώνεται στις παραδοσιακές μορφές τέχνης που συναντάει το κοινό στις αίθουσες των μουσείων καθώς και στην εμπορευματοποίηση της τέχνης (Goldberg, 2001). Η αποστροφή των καλλιτεχνών για τον υλικό χαρακτήρα της τέχνης δημιουργεί την performance, ως μια άϋλη μορφή τέχνης που εστιάζει στο σώμα, τη στιγμή και την ιδέα. Γεννημένη σε περιόδους κοινωνικής και πολιτισμικής αναταραχής αλλά και στη σημερινή εποχή, η performance στοχεύει στην ανάδειξη σύγχρονων κοινωνικών ζητημάτων ελαχιστοποιώντας πολλές φορές τα όρια μεταξύ καθημερινότητας και τέχνης.
Η performance έχει μια δυναμική, η οποία ενισχύεται από την απροσδιόριστη φύση της. Αυτή η ιδιότητα της είναι που συμβάλλει στην ανατρεπτικότητα και τη σημασία της ως μια παρεμβατική μορφή τέχνης. Η «παρέμβαση» αποτελεί μια τακτική ή ένα μέσο που χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες για να δημιουργήσουν διάλογο μέσα στο δημόσιο και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο αλλά κυρίως για να πυροδοτήσουν νέες καταστάσεις ή να αποδομήσουν τις ήδη εδραιωμένες (Thompson, 2004). Οι καλλιτέχνες-εικαστικοί παρεμβαίνουν στο δημόσιο χώρο με δημιουργικές διαδικασίες έτσι ώστε να διερευνήσουν τους τρόπους με τους οποίους η τέχνη μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση της έννοιας του δημόσιου (public). Σε αυτές τις πρακτικές, το αντικείμενο έρευνας είναι ο δημόσιος χώρος καθώς και τα ζητήματα που είναι άμεσα συνδεδεμένα με την έννοια του δημόσιου όπως η πολιτισμική ταυτότητα, η παγκοσμιοποίηση, η αυξανόμενη επιτήρηση και η ιδιωτικοποίηση του πολιτισμού, θέματα τα οποία αντλούνται από τη σημερινή εμπειρία.
Ενδεικτικός είναι ο ορισμός του δημόσιου χώρου, σχεδόν ουτοπικός, όπως διατυπώθηκε από τον Claude Lefort (1988), σύμφωνα με τον οποίο, η δημοκρατία εμπίπτει στο δημόσιο χώρο και ο δημόσιος χώρος θεωρητικά αποτελεί ένα χώρο κενό που διατίθεται σε οποιονδήποτε θέλει να του αποδώσει νόημα, είτε είναι άτομο ή μια ομάδα ατόμων. Πρακτικά όμως, είναι ένας χώρος που συνεχώς αλλάζει, εξελίσσεται αλλά και μετασχηματίζεται από τις αντιλήψεις που επικρατούν σε μια δεδομένη κοινωνία. Σε αυτό το συνεχώς μεταβαλλόμενο αστικό και κοινωνικό τοπίο, ο δημόσιος χώρος ενσωματώνει πολλά επίπεδα εμπειρίας και διαμορφώνεται ανάλογα με τις δυνάμεις που διασταυρώνονται σε αυτόν. Οι συνεχείς εξελίξεις στο κοινωνικο-οικονομικό και πολιτισμικό περιβάλλον, όπως η παγκοσμιοποίηση, η ιδιωτικοποίηση του πολιτισμού, η μετανάστευση, η τεχνολογία, το Ίντερνετ μεταξύ άλλων, επιδρούν στο δημόσιο χώρο είτε οπτικά είτε όχι. Σε αυτό το πλαίσιο, αποτελεί πλέον πραγματικότητα το γεγονός ότι οι πολιτιστικοί θεσμοί ιδρυματοποιούνται, όπως τα μουσεία και οι γκαλερί, παράλληλα όμως και η εικαστική μεθοδολογία διαμορφώνεται ανάλογα με αυτές τις συνθήκες. Ίσως, για το λόγο αυτό, η ιδιότητα της performance ως παρέμβαση είναι ένα σχετικά σύγχρονο φαινόμενο που χρονικά τοποθετείται στις δεκαετίες του 1970 και του 1980, όταν οι αλλαγές στο αστικό τοπίο αρχίζουν να γίνονται αντιληπτές, καθώς και ακούγονται οι πρώτες φωνές για αλλαγή στους πολιτιστικούς θεσμούς (Phillips, 2003).
Από την άλλη πλευρά, ο δημόσιος χώρος αποτελεί ένα χώρο μέσα στον οποίο αντιλαμβανόμαστε την έννοια της δημοκρατίας και εξασκούμε τα δικαιώματα μας ως χρήστες του. Οι καλλιτέχνες που πειραματίζονται με τις παρεμβατικές δράσεις διερευνούν τις δυνατότητες αυτών των δημοκρατικών διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στη δημόσια σφαίρα. Ένα βασικό ερώτημα που τίθεται από τον εικαστικό Krzysztof Wodiczko (2003)[i] διαμορφώνεται ως εξής: «Ποιά είναι η σημερινή στάση όσον αφορά τη δημοκρατία σε σχέση με την τέχνη; Πώς η τέχνη μπορεί να επηρεάσει και να επηρεαστεί από την διαδικασία της δημοκρατίας»;
Αυτοί οι προβληματισμοί που αναφέρθηκαν και αφορούν στην έννοια του δημόσιου και τη σχέση δημοκρατίας και τέχνης εκφράζονται στις παρεμβατικές δράσεις των irational.org και των 0100101110101101.org (Eva και Franco Mattes), δύο καλλιτεχνικές κολλεκτίβες, των οποίων η δουλειά επικεντρώνεται στη διερεύνηση των αντιφάσεων μέσα στη δημόσια σφαίρα. Η παρέμβαση των irational.org είναι μια κριτική της μετακίνησης ατόμων μεταξύ των συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης που συχνά περιορίζεται και ελέγχεται από γραφειοκρατικές διαδικασίες και από συστήματα ασφαλείας. Η παρέμβαση των Eva και Franco Mattes αποτελεί μια κριτική στο συστηματικό καταναλωτισμό και τη συμβολοποίηση του δημόσιου χώρου που προωθούν πολυεθνικές εταιρίες, όπως η Nike.
Πρώτη Περίπτωση: BorderXing, Irational.org, Heath Bunting
Η ομάδα των Irational είναι μια συλλογικότητα διεθνών καλλιτεχνών που έχει βάση την Αγγλία και είναι ενεργή από το 1996. Οι παρεμβατικές δράσεις των Irational.org έχουν ως σημεία αναφοράς το διαδικτυακό και το δημόσιο χώρο και επικεντρώνονται στα ζητήματα της ιδιοκτησίας και της εκπροσώπησης των ατόμων από κυρίαρχα συστήματα, όπως τα συστήματα παροχής υπηρεσιών, τα συστήματα επικοινωνίας και τα οικονομικά συστήματα μεταξύ άλλων. Ουσιαστικά, ο διακομιστής (server) των irational.org λειτουργεί ως πυρήνας για τους διαφορετικούς σκοπούς του κάθε μέλους, αποτελεί ένα εργαλείο αυτό-οργάνωσης, παραγωγής και διακίνησης, είναι ένας κοινός τόπος (Fuller, 2000). Οι ίδιοι χαρακτηρίζουν το έργο τους ως πρακτικές που «ωθούν τα όρια της «εταιρικής» αυθεντίας στα πεδία της τέχνης, του εμπορίου και της τεχνολογίας» (irational.org, 1996)[ii] στοχεύοντας στη δημιουργία ανοιχτών δημοκρατικών συστημάτων και την αποσταθεροποίηση δυνάμεων που εντοπίζονται μέσα σε αυτές τις δομές.
Το project BorderXing[iii] είναι μια «σωματική» (physical) performance που αναφέρεται στις γραφειοκρατικές διαδικασίες και στο συνοριακό έλεγχο που ενεργοποιείται κατά τη μετακίνηση των πολιτών ανάμεσα στα Ευρωπαϊκά κράτη. Το 2002, ο Heath Bunting αποφασίζει να διασχίσει παράνομα τα σύνορα της Ευρώπης χωρίς επίσημα έγγραφα, χωρίς διαβατήριο. Για αρκετούς μήνες ο Heath Bunting, μόνος του σε πολλά από τα ταξίδια αλλά και σε συνεργασία με άλλους, διασχίζει τα Ευρωπαϊκά σύνορα και καταγράφει λεπτομερώς τις κινήσεις του δημιουργώντας χάρτες διαφορετικούς από τους καθιερωμένους, ανακαλύπτοντας και χαρτογραφώντας νέα μονοπάτια. Αρχικός στόχος ήταν η δημιουργία ενός οδηγού διάσχισης των συνόρων σε ένδειξη διαμαρτυρίας ενάντια στη νομοθεσία που περιορίζει τη μετακίνηση συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων εντός της Ευρώπης, όπως οι ακτιβιστές, οι πολιτικοί πρόσφυγες και οι πολίτες της ανατολικής Ευρώπης. Στο πλαίσιο της ερευνητικής μου εργασίας[iv], ο Heath Bunting (2008) συζητώντας μαζί μου για αυτή την performance αναφέρει ότι:
«Με ενδιέφερε να διασχίσω περιοχές και χώρους, και πιο συγκεκριμένα με ενδιέφεραν τα όρια ή τα εμπόδια που θέτουν οι υπηρεσίες ασφαλείας. Και έτσι αποφάσισα να διασχίσω τα σύνορα της Ευρώπης και να το καταγράψω. Γιατί υπάρχει αυτή η μυθολογία ότι η Ευρώπη είναι ανοιχτή και ελεύθερη και ευχάριστη, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, και δεν είναι ανοιχτή σε πολλούς ανθρώπους».[v]
(1) Heath Bunting και Kayle Brandon. Ανάμεσα σε Γερμανία (Harrislee) και Δανία (Padborg), Φεβρουάριος 2003 (φωτ. παραχώρηση του καλλιτέχνη)
Αξίζει να σημειωθεί ότι στον ίδιο έχει απαγορευτεί η είσοδος στις Ηνωμένες Πολιτείες εξαιτίας ενός έργου στο οποίο έφτιαξε σπόρους που αντιστέκονται τους γενετικά τροποποιημένους σπόρους της εταιρίας Monsanto.[vi] Κατά τη διάρκεια της performance BorderXing, ο Bunting διασχίζει πολλές τοποθεσίες, όπως δάση, τούνελ, ποτάμια, βουνά και πόλεις, καταγράφωντας επιμελώς όλες τις κινήσεις του. Σημειώσεις και σχέδια σε χαρτί, χαρτογραφήσεις της πορείας του, φωτογραφίες και οδηγίες για τη διάσχιση των συνόρων αποτελούν τα κύρια μέσα καταγραφής που παραπέμπουν στις μεθόδους της εννοιολογικής τέχνης και της τέχνης του σώματος (body art) της δεκαετίας του 1970. Οι καταγραφές αυτές δημοσιοποιούνται στην ιστοσελίδα του έργου με σκοπό την επικοινωνία και την ευρεία διανομή του συγκεκριμένου εγχειρήματος στο κοινό. Αρχικά ο χρήστης – θεατής θεωρεί ότι έχει πρόσβαση στο BordeXing δεδομένου ότι έχει σχεδιαστεί για να λειτουργεί ως «ανοιχτό έργο», σύντομα όμως, αντιλαμβάνεται ότι η άδεια πρόσβασης δίνεται από τον καλλιτέχνη μέσω της υποβολής αίτησης. Ως εκ τούτου, η πρόσβαση στο έργο παραμένει υπό τον έλεγχο του καλλιτέχνη και λειτουργεί ως μια μορφή κριτικής στις γραφειοκρατικές διαδικασίες. Παρά το γεγονός ότι υπάρχει πλήρης πρόσβαση στον οδηγό από σταθερές τοποθεσίες, σε αυτές συμπεριλαμβάνεται και η Ελλάδα, ο Heath Bunting επισημαίνει τα προβλήματα πρόσβασης αποκλείοντας την είσοδο σε ορισμένους χρήστες, όπως για παράδειγμα σε χρήστες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Αγγλία.
(2) Σύνορα Γαλλίας (Calais Frethun), Νοέμβριος 2001, φωτογραφία: Heath Bunting (φωτ. παραχώρηση του καλλιτέχνη)
Η ισχύουσα νομοθεσία σχετικά με τη μετακίνηση ατόμων εντός Ευρωπαϊκών συνόρων, τα θέματα της πολιτισμικής και της πολιτικής ταυτότητας, της μετανάστευσης και της παγκοσμιοποίησης βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της δράσης και διερευνώνται με βάση τα όρια και τα εμπόδια που επιβάλλονται από συστήματα επιτήρησης και συνοριακούς ελέγχους. Το υποτιθέμενο «παγκόσμιο χωριό» έχει κατά πολύ περιορίσει τη μετακίνηση συγκεκριμένων ομάδων ανθρώπων για οικονομικούς, πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους και εγείρει πολλούς προβληματισμούς. Για παράδειγμα, η συμφωνία του Schenghen (Europa, 2009) «προστατεύει» τον Ευρωπαϊκό χώρο από πολιτικούς πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες που ζητούν άσυλο, αποκλείοντας την είσοδο ενός ποσοστού ανθρώπων που αναζητούν έναν καλύτερο τρόπο ζωής σε άλλες χώρες.
(3) Χάρτης για Ουγγαρία (Kormend) και Αυστρία (Gussing), Αύγουστος 2007 , Heath Bunting (φωτ. παραχώρηση του καλλιτέχνη)
Η χαρτογράφηση της πορείας κατά τη διάρκεια της δράσης γίνεται μια πολιτική πράξη που έχει ακτιβιστικές καταβολές ενώ παράλληλα σηματοδοτεί την κίνηση μέσα στο γεωγραφικό χώρο. Αν λάβουμε υπόψη το διαχωρισμό μεταξύ χώρου και τόπου όπως διατυπώθηκε από τον Michel de Certeau (1984, σελ. 117), τότε, ο τόπος είναι ένα σταθερό σημείο, μια τοποθεσία εξ’ ορισμού, και ο χώρος είναι «ένας εφαρμοσμένος τόπος» σε συνεχή κίνηση. Σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα σύνορα αποτελούν σταθερούς γεωγραφικούς τόπους, οι οποίοι ενεργοποιούνται με την κινητικότητα των ανθρώπων μέσα σε αυτά. Η performance Borderxing εξετάζει επιμελώς την υπόσταση των συνόρων, καθώς διερευνάται το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της κάθε χώρας ανάλογα με το βαθμό δυσκολίας που συναντάει ο καλλιτέχνης στα σύνορα. Παρά τη μεγάλη συζήτηση σχετικά με τα όρια στη σύγχρονη τέχνη και την εννοιολογική και σημασιολογική μεταφορά αυτών στην καθημερινότητα, ο Heath Bunting προσεγγίζει τα όρια κυριολεκτικά και ίσως «υποβαθμίζει» τη συζήτηση στην απλή κίνηση που αφορά το πέρασμα μιας γραμμής (Schneider, 2002).
Δεύτερη Περίπτωση: Nike Ground: Rethinking Space, 0100101110101101.org, Eva και Franko Mattes
Η Eva και ο Franko Mattes είναι Ιταλοί καλλιτέχνες – hackers που συνεργάζονται από το 1994. Το έργο τους επικεντρώνεται στην έννοια της παρέμβασης που πραγματοποιείται είτε στο διαδίκτυο είτε στο δημόσιο χώρο. Μια από τις πιο γνωστές παρεμβάσεις τους υπήρξε η διάδοση του διαδικτυακού ιού στη Μπιενάλε της Βενετίας το 2001. Ο ιός ξεκίνησε από το περίπτερο της Σλοβενίας ως διαδικτυακή performance και έργο τέχνης και εξαπλώθηκε σε όλους τους υπολογιστές μέσα στη Μπιενάλε. Οι ίδιοι περιγράφουν την αναστάτωση που προκάλεσε η δράση τους σε διοργανωτές και κοινό ως πρωτοφανή -για την εποχή- φαινόμενα «μιντιακής υστερίας» και «μεταδοτικής παράνοιας» (Eva & Franco Mattes, 2001).[vii] Οι παρεμβατικές δράσεις των 0100101110101101.org είναι συνήθως αινιγματικού χαρακτήρα συγχέοντας τα όρια πραγματικού και μη πραγματικού.
Στο πλαίσιο της performance στο δημόσιο χώρο έχουν οργανώσει δράσεις μεγάλης κλίμακας, όπως αυτή που θα συζητηθεί. Το 2003, το καλλιτεχνικό δίδυμο επιλέγει την πόλη της Βιέννης για να φιλοξενήσει την δράση Nike ground[viii] στην κεντρική ιστορική πλατεία Karlsplatz. Σκοπός της performance είναι η μετονομάσια της ιστορικής πλατείας Karlsplatz σε Nikeplatz, η οποία θα ολοκληρωθεί με την ανέγερση ενός μνημείου, το σύμβολο (brand) της Nike. Έχοντας στήσει ένα επιβλητικό «πλαστό» περίπτερο πληροφοριών, το Nike Info Box[ix], οι καλλιτέχνες και η ομάδα τους παρέχουν πληροφορίες στον κόσμο σχετικά με τη διαδικασία μετονομασίας της πλατείας. Η performance αρχικά μοιάζει με διαφημιστική καμπάνια της πολυεθνικής εταιρίας Nike και προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα στους πολίτες, δημιουργώντας αρνητικές και θετικές αντιδράσεις. Η επιλογή της τοποθεσίας είναι ιδιαίτερα σημαντική γιατί με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η συλλογική συμμετοχή από τους περαστικούς καθώς το ανυποψίαστο κοινό συμβάλλει στην εξέλιξη της δράσης. Εκθέτοντας την έννοια της ιδιωτικοποίησης στην κεντρική πλατεία, οι καλλιτέχνες επιχειρούν να αφυπνήσουν τη συλλογική αντίληψη των πολιτών για το δημόσιο χώρο.
(4) Μακέτα για το μνημείο της Nike, Eva και Franco Mattes, Βιέννη 2003 (φωτ. παραχώρηση των καλλιτεχνών)
Στο περίπτερο πληροφοριών NikeInfoBox το κοινό συναντά υποτιθέμενους αντιπροσώπους της εταιρίας, οι οποίοι τους παρουσιάζουν τη μακέτα με το νέο μνημείο της Nike που θα ανεγερθεί στο κέντρο της πλατείας καθώς και τα ειδικά σχεδιασμένα παπούτσια για να ζήσει κανείς την απόλυτη εμπειρία περπατώντας στην πλατεία. Παράλληλα με τη ζωντανή performance στο κέντρο της Βιέννης, λειτουργεί μια εικονική ιστοσελίδα[x] της Nike που προωθεί την δράση με το σλόγκαν: «Rethinking space. You want to wear it, why shouldn’t cities wear it too?» ενώ χιλιάδες φυλλάδια σχετικά με το εγχείρημα διανέμονται στους περαστικούς .
Για αυτή την παρεμβατική δράση η Eva Mattes (2003) σχολιάζει: «Θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε ολόκληρη την πόλη ως θεατρική σκηνή για μια αστική performance μεγάλων διαστάσεων, ένα είδος θεατρικού έργου για ένα ανυποψίαστο κοινό. Θέλαμε να δημιουργήσουμε μια συλλογική ψευδαίσθηση ικανή να αλλάξει την αντίληψη που έχουν οι άνθρωποι για την πόλη…».[xi]
Η συγκεκριμένη δράση πραγματεύεται τις διεργασίες που εντοπίζονται στο δημόσιο χώρο σχετικά με την ιδιωτικοποίηση και τη συμβολοποίηση του από πολυεθνικά συμφέροντα. Όταν ο δημόσιος χώρος βομβαρδίζεται από διαφημιστικές καμπάνιες λειτουργεί ως συμβολικός χώρος που αντανακλά ιδιωτικά συμφέροντα. Με αυτή την performance επιτυγχάνεται μια αντίστροφη τακτική που αγγίζει τα όρια της ποινικής πράξης εις βάρος των καλλιτεχνών. Επίσης, η μετονομασία μιας ιστορικής πλατείας σε μια «μάρκα», προκαλεί αντιδράσεις και προτρέπει τους πολίτες να αναθεωρήσουν τις δομές που διαμορφώνουν την πολιτισμική τους ταυτότητα.
(5) Περίπτερο Πληροφοριών Nike InfoBox, Eva και Franco Mattes, Βιέννη 2003 (φωτ. παραχώρηση των καλλιτεχνών)
(6) Περίπτερο Πληροφοριών Nike Infobox, Karlsplatz, Βιέννη 2003, (παραχώρηση των καλλιτεχνών)
Ο Conrand Atkinson (1997) έχει περιγράψει την τέχνη στο δημόσιο χώρο ως τέχνη που βοηθάει στη δημιουργία όχι μόνο περιβάλλοντος αλλά και νοήματος.[xii] Σε αυτή την performance, οι καλλιτέχνες δημιουργούν μια δημόσια πλατφόρμα που λειτουργεί ταυτόχρονα ως χώρος διάδρασης και ανταλλαγής απόψεων με τους περαστικούς. Με αυτόν τον τρόπο επανεξετάζεται η έννοια του αστικού δημόσιου χώρου μέσα στον οποίο διαμορφώνονται ιδέες και καταστάσεις που τροφοδοτούνται από τις παρεμβατικές δράσεις των καλλιτεχνών και των πολιτών. Η οικειοποίση του δημόσιου χώρου και ο αναστοχασμός των συλλογικών αστικών δομών, όπως η πλατεία, τροφοδοτείται από την ενεργή παρουσία των πολιτών και των καλλιτεχνών μέσα σε αυτόν.
Η θεωρία του αγωνισμού σε σχέση με τις παρεμβατικές δράσεις στην τέχνη
Οι παρεμβατικές δράσεις του Heath Bunting και των Eva και Franco Mattes είναι παραδείγματα που μπορούν να ερευνηθούν στο πλαίσιο της θεωρίας του αγωνισμού που προτείνει η Chantal Mouffe (2000). Η θεωρία του αγωνισμού αποτελεί μια πρόταση που αφορά σε ένα αγωνιστικό μοντέλο για τη δημοκρατία. Για την Mouffe (2000), ο πλουραλισμός των απόψεων σε μια δημοκρατική κοινωνία δεν πρέπει να εγκαταλείπεται ούτε να εκτοπίζεται στο όνομα της αυθεντίας, αντίθετα θα πρέπει να εμμένει και να συμμετέχει στη συγκρότηση νέων θεσμικών μορφών. Σε αυτό το πλαίσιο, οι υπερασπιστές της δημοκρατίας θα μπορούν να συμμετέχουν αγωνιστικά σε μια συγκρουσιακή διαδικασία με σκοπό την άσκηση και τη λειτουργία των δημοκρατικών αξιών μέσα σε ηγεμονικές δομές. Με άλλα λόγια, οι συγκρουσιακές σχέσεις να είναι βιώσιμες μέσα σε μια δημοκρατική κοινωνία και όχι να αποβάλλονται από τις ισχυρότερες δυνάμεις.
Ο Steve Dietz (2004) στο άρθρο του «Δημόσια σφαίρα-δημόσιες σφαίρες» παρατηρεί ότι στη σημερινή κοινωνία διακρίνεται μια ένταση που απορρέει από τον υβριδισμό του δημόσιου χώρου και των ορίων του, όταν όλα δείχνουν να βρίσκονται σε συνεχή εξέλιξη. Αυτό το φαινόμενο, εξηγεί, προκύπτει από τις δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στο δημόσιο χώρο όπως «ο λόγος, η τέχνη, η ταυτότητα, τα συστήματα επικοινωνίας, τα οικονομικά και τα νομικά καθεστώτα» που στην ουσία συγκλίνουν και διασχίζουν τον ίδιο το χώρο (Dietz, 2004). Οι παρεμβατικές δράσεις που συζητήθηκαν συμβάλλουν σε μια συγκρουσιακή διαδικασία που λαμβάνει υπόψη της την ασάφεια και την εύθραυστη ισορροπία που διακρίνονται στον κοινωνικό χώρο. Η συμμετοχή των καλλιτεχνών στη δημόσια σφαίρα ενθαρρύνει μια διαφορετική προσέγγιση στα όρια που αντιλαμβανόμαστε καθημερινά.
Η δράση BorderXing, όπως είδαμε, οργανώνεται γύρω από αμφιλεγόμενες σχέσεις μέσα στις οποίες εμπλέκεται μια μερίδα ανθρώπων καθώς και τα ζητήματα των ορίων και της ελεύθερης μετακίνησης. Ταυτόχρονα, η ευρεία διανομή του έργου στο κοινό μέσω του διαδικτύου λειτουργεί ως αφετηρία διάδρασης και συμμετοχής. Ο Heath Bunting, ωστόσο, αναπτύσσει μια μεθοδολογία που περιστρέφεται γύρω από τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες εργάζεται, επισημαίνοντας την αποσταθεροποίηση των συνόρων, την τροποποίηση εδραιωμένων συστημάτων και τη συστηματική χρήση του διαθέσιμου δημόσιου χώρου. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μια εθνογραφική σωματική μελέτη που διερευνά το βαθμό δυσκολίας των ευρωπαϊκών συνόρων. Η δράση αυτή δημιουργεί ρήξη σε σχέση με τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τη μετακίνηση αλλά και σε σχέση με την ίδια τη διαδικασία της «εσωτερικής» μετανάστευσης. Από την άλλη πλευρά, αμφισβητούνται τα ίδια τα όρια μέσα στο γεωγραφικό και κοινωνικό χώρο που τείνουν να θεωρούνται αμετάβλητα. Η δράση αυτή τοποθετείται στο πλαίσιο του αγωνισμού ως μια πρωτοβουλία διερεύνησης ζητημάτων που η επικρατούσα συναίνεση τείνει να επισκιάζει.
Η περίπτωση του «Nikeground» αποτελεί μια άλλου τύπου μορφή παρέμβασης. Σε αυτή τη δράση το κοινό έρχεται σε επαφή με τους καλλιτέχνες και συμβάλλει στην εξέλιξη του έργου. Η προβληματική αυτής της performance εξετάζει το είδος των σχέσεων που δημιουργούνται μεταξύ του κοινού και των καλλιτεχνών και μεταξύ του δημόσιου χώρου και του κοινού. Κάθε θετική συμμετοχή ή αρνητική αντίδραση από το κοινό διαμορφώνει ένα πλέγμα σχέσεων με συνεχείς εναλλαγές, σχέσεις που αντικατοπτρίζουν και την πολυδιάσπαση του δημόσιου χώρου. Το κοινό δεν είναι σε θέση να διαμορφώσει κυριολεκτικά το σκηνικό που έχουν στήσει οι καλλιτέχνες, είναι όμως σε θέση να αντιμετωπίσει την κατάσταση στην οποία συμμετέχει και να συμβάλλει ως στοχαστικός θεατής. Η performance αυτή δημιουργεί μια υπόθεση στο δημόσιο χώρο, την οποία το κοινό καλείται να διαπραγματευτεί. Σε αυτό το πλαίσιο, ο θεατής δεν οικειοποιείται τη στάση των καλλιτεχνών αλλά έρχεται αντιμέτωπος με ένα περιβάλλον το οποίο υποστηρίζει την αυτόνομη σκέψη. Τα όρια τα οποία θέτουν οι καλλιτέχνες σε αυτή την performance δημιουργούν ένα έδαφος αμφισβήτησης και αγωνισμού και από τις δύο πλευρές, δηλαδή των καλλιτεχνών και του κοινού.
Πλαισιώνοντας τις παρεμβατικές δράσεις στη θεωρία που διατυπώνει η Mouffe (2000, 2007), μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τις καλλιτεχνικές πρακτικές ως συγκρουσιακούς αγωνισμούς που πυροδοτούν δημοκρατικές ενέργειες. Σύμφωνα με την Mouffe, «…το πρωταρχικό καθήκον μιας δημοκρατικής πολιτικής δεν είναι να εξαλείψει τα πάθη από τη δημόσια σφαίρα έτσι ώστε να καταστήσει δυνατή μια ορθολογική συναίνεση, αλλά να κινητοποιήσει αυτά τα πάθη για δημοκρατικούς σκοπούς» (Mouffe, 2000, σ. 103).[xiii] Οι διαφορετικές πρακτικές που χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες στο δημόσιο χώρο θίγουν την ύπαρξη των ορίων που εντοπίζονται στο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πεδίο.
Είτε η δημοκρατική θεωρία της Mouffe αφορά σε ένα κοινωνικό συμπεριφορικό σύστημα ή αποτελεί ένα εννοιολογικό καταφύγιο για τις σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές, θα πρέπει πρώτα να λάβουμε υπόψη τα όρια που διερευνώνται σε κάθε πεδίο, είτε είναι το κοινωνικό, το πολιτιστικό ή το πολιτικό πεδίο προς συζήτηση. Η αναγνώριση των ορίων μεταξύ των διάφορων πεδίων που συνυπάρχουν στην καθημερινότητα είναι πολυ σημαντική και υποδεικνύει το βαθμό στον οποίο η τέχνη μπορεί να δημιουργήσει νέες συνθήκες διαλόγου και να παρέχει μια δυναμική για να αναθεωρήσουμε τη σχέση μας με το χώρο αλλά και μεταξύ μας (Bishop, 2004).
Citation: Γκουτζιούλη, Κατερίνα «Παρεμβατικές Δράσεις στο Δημόσιο Χώρο», στο: Αυγητίδου, Α. και Βαμβακίδου, Ι. (Επιμ.) PERFORMANCE NOW V.1: ΕΠΙΤΕΛΕΣΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΕΙΣ IN SITU. Εκδόσεις ΙΩΝ, Αθήνα 2014. (σσ. 115 – 136)
* Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή τα Σεμινάρια για τις Εικαστικές Δράσεις, διοργάνωση: Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: Πολιτισμικές Σπουδές, Σημειωτικές Δομές και Πρακτικές και Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών, Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα) και παρουσιάστηκε στη διημερίδα «Perfomance Now v.1: Επιτελεστικές πρακτικές στην τέχνη και δράσεις in situ” στις 15 Μαϊου 2010, ΠΔΜ-Φλώρινα. Ευχαριστώ την Αγγελική Αυγητίδου για την πρόσκληση και τον Στέλιο Λαλούση για τα σχόλια του στο κείμενο.
[i] Η άποψη του Krzysztof Wodiczko παρατίθεται στο Phillips, Patricia C. (Φθινόπωρο, 2003). Creating Democracy: A Dialogue with Krzysztof Wodiczko [Interview]. Art Journal 62(4), σελ. 33. Η απόδοση του αγγλικού κειμένου στα ελληνικά έγινε από τη συγγραφέα. Το ίδιο ισχύει και για τις υπόλοιπες αποδόσεις αγγλικών κειμένων.
[ii] Αρχική σελίδα των irational.org: http://www.irational.org/cgi-bin/cv/cv.pl?member=irational
[iii] Η ιστοσελίδα του BorderXing στο: http://www.irational.org/borderxing/
[iv] Gkoutziouli, Katerina (2009). The Radicalism of Networked Collectivism in the work of Irational.org. (Διπλωματική εργασία για την απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου, Πανεπιστήμιο Westminster, Λονδίνο)
[v] Απόσπασμα από συνέντευξη της συγγραφέα με τον Heath Bunting, 28 Ιουνίου 2008, Μπρίστολ, Αγγλία
[vi] Η ιστοσελίδα του project “SuperWeed 1.0. Natural Reality” (1999) από τον Heath Bunting στο http://www.irational.org/cta/superweed/
[vii] Eva & Franco Mattes (2001). Contagious Paranoia. 0100101110101101.ORG spreads a new computer virus. Στο: http://www.0100101110101101.org/home/biennale_py/story.html
[viii] Η ιστοσελίδα του Nike Ground στο http://www.0100101110101101.org/home/nikeground/index.html
[ix] Να σημειωθεί ότι οι καλλιτέχνες δεν συνεργάστηκαν με την εταιρία Nike για αυτή τη δράση, και δεν ζήτησαν άδεια για να χρησιμοποιήσουν τα εμπορικά σύμβολα της εταιρίας.
[x] Η πλαστή ιστοσελίδα της Νike είναι ακόμα σε λειτουργία στη διεύθυνση: http://www.0100101110101101.org/home/nikeground/website/index.html
[xi] Για την πλήρη ιστορία δείτε Eva & Franco Mattes (2003).The Hardly Believable Nike Ground Trick. Nike buys streets and squares: Guerrilla marketing or collective hallucination? Στο http://www.0100101110101101.org/home/nikeground/story.html
[xii] Η άποψη του Conrand Atkinson παρατίθεται στο: Lovell, Vivien (1997). Issues of Patronage in Public Art. (John Hansard Gallery/University of Southampton), σελ. 22
[xiii] Για μια διαφορετική προσέγγιση σχετικά με τη δημοκρατικότητα στο δημόσιο χώρο, δείτε: Habermas, Jurgen (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society. (Κέιμπριτζ, Μασαχουσσέτη: The MIT Press)
Βιβλιογραφία
Arns, Inke (2004). Social Technologies. Deconstruction, Subversion and the utopia of democratic communication. Στο: http://www.medienkunstnetz.de/themes/overview_of_media_art/society (πρόσβαση 17/4/2010)
Bishop, Claire (Φθινόπωρο 2004). Antagonism and Relational Aesthetics. October Magazine, 110, σελ. 51- 80
De Certeau, Michel (1984). The practice of Everyday Life. Μπέρκλει, Λονδίνο: University of California Press
Dietz, Steve (2004). Public Sphere_s. Στο: http://www.mediaartnet.org/themes/public_sphere_s/public_sphere_s (πρόσβαση 17/4/2010)
Europa: Η δικτυακή πύλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2009). Ελεύθερη κυκλοφορία των ατόμων, άσυλο και μετανάστευση. Στο http://europa.eu/legislation_summaries/justice_freedom_security/free_movement_of_persons_asylum_immigration/index_el.htm (πρόσβαση 16/4/2010)
Fuller, Matt (2000). Network Artists. Matt Fuller interviews Rachel Baker and Heath Bunting of Irational. Στο http://irational.org/irational/media/bbc_arts.txt (πρόσβαση 20/4/2010)
Gkoutziouli, Katerina (2009). The Radicalism of Networked Collectivism in the work of Irational.org. Διπλωματική εργασία για την απόκτηση μεταπτυχιακού τίτλου, Πανεπιστήμιο Westminster, Λονδίνο
Goldberg, RoseLee (2001). Performance art. From Futurism to the Present. Λονδίνο: Thames & Hudson
Lefort, Claude (1988). Democracy and Political Theory (trans. David Macey). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Lovell, Vivien (1997). Issues of Patronage in Public Art. Στο Nicholas de Ville και Stephen Foster (επιμ.), Space Invaders. Issues of Presentation, Context and Meaning in Contemporary Art, σελ. 29-32. John Hansard Gallery/University of Southampton.
Mouffe, Chantal (Καλοκαίρι, 2007). Artistic Agonism and Agonistic Spaces. Art&Research, A Journal of Ideas, Contexts and Methods, 1 (2), 1-5. Στο http://www.artandresearch.org.uk/v1n2/pdfs/mouffe.pdf (πρόσβαση 3/5/2010)
Mouffe, Chantal (2000). The Democratic Paradox. Λονδίνο: Verso.
Phillips, Patricia C. (Φθινόπωρο, 2003). Creating Democracy: A Dialogue with Krzysztof Wodiczko [Interview]. Art Journal 62(4), 32-47
Schneider, Florian (2002). Reverse Authentification. Στο: http://www.tate.org.uk/intermediaart/entry15468.shtm (πρόσβαση 18/4/2010)
Thompson, Nato (2004). Trespassing Relevance. Στο Nato Thompson και Gregory Sholette (επιμ.), The Interventionists. Users’ Manual for the Creative Disruption of Everyday Life, σελ.13-22. Κέιμπριτζ: MIT and MASS MoCA.
Mattes, Eva & Franco (2003). Contagious Paranoia: 0100101110101101.ORG spreads a new computer virus. Στο: http://www.0100101110101101.org/home/biennale_py/story.html (πρόσβαση 22/4/2010)
Mattes, Eva & Franco (2003). The Hardly Believable Nike Ground Trick. Nike buys streets and squares: Guerrilla marketing or collective hallucination? Στο: http://www.0100101110101101.org/home/nikeground/website/index.html (πρόσβαση 22/4/2010)
Katerina Gkoutziouli 